Wie Nederland wil begrijpen, moet zich niet alleen afvragen hoe we Nederland bijeen hebben geraapt, maar ook wat we hebben samengebracht. Die vraag staat centraal in het logische vervolg op onze eerste atlas, de Historische Streekatlas NL. In dit tweede deel proberen we de samenhang tussen de bonte verzameling van gewesten, kwartieren, graafschappen, baronieën, polders en eilanden in de delta van Schelde, Maas en Rijn te ontdekken. We gaan op zoek naar de historische achtergrond van onze streeknamen en onderzoeken wat er in de eenentwintigste eeuw nog van over is. Zo zul je iemand in eigen land niet vaak horen beweren een Hollander of een Geldersman (m/v) te zijn, maar een Betuwnaar, West-Fries of Zaankanter. Voetbalclubs met mooie streeknamen (zoals De Graafschap en FC Twente) hebben iets extra's. Dat er nog steeds Kleifriezen en Woudfriezen zijn, danken we aan de oude Friese landstreken. Voordat onze streken de middeleeuwse namen kregen die we nog regelmatig gebruiken, waren er de Germaanse stammen in de oudheid. Daar begint ons verhaal.
Historische streekatlas NL
De ware schaal van Nederland
Oldambt (Groningen)
Er zijn heel wat 17e- en 18e-eeuwse Nederlandse atlassen met aparte streekkaarten. Een mooi buitenlands voorbeeld is de eind 18e-eeuwse atlas van de Oostenrijker Frans Johann von Reilly. De atlas bevat veel gedetailleerde kaarten van bijvoorbeeld Groningse streken, zoals het Gorecht, Westerkwartier, Fivelingo en Hunsingo. Deze kaart toont de streek Oldambt. We vonden deze gedrukte kaarten bij de Groninger Archieven [link].
De Liemers (Gelderland)
Dit is één van de oudste manuscriptkaarten in onze Streekatlas: een kaart van De Liemers uit 1547. Je kunt er goed op zien dat de Liemers in een bocht van de IJssel ligt. Het oosten ligt boven. Helemaal links (in het noorden dus) zie je Doesburg liggen. De kaart maakt deel uit van de archiefcollectie van het Gelders Archief in Arnhem [link].
Alblasserwaard/Vijfheerenlanden e.a. (Zuid-Holland)
Een andere mooie 16e-eeuwse manuscriptkaart, behorend tot de zogenaamde Collectie Hingman van het Nationaal Archief, is deze van de Alblasserwaard (inclusief de Vijfheerenlanden), de West-Betuwe en delen van het land van Altena en de Bommelwaard. Helemaal linksonder zien we de stad Dordrecht.
De Peel (Brabant/Limburg)
Deze mooie Peelkaart is te vinden bij het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) in Den Bosch [link]. Het is een handgemaakte kopie uit 1651 van een wat oudere kaart, die was bedoeld om het grensverloop in de Peel in kaart te brengen. Daar lagen nogal wat verschillende landen en landjes, waarvan we er een aantal nog steeds herkennen zijn als streeknamen: de Meierij, Peelland, Land van Ravenstein, Land van Cuyk en Land van Kessel. Er is eigenlijk niet veel veranderd. Nou ja, in die tijd lag het Land van Kessel niet in Nederland, maar in Spaans-Opper-Gelre. Bijna de gehele 18e eeuw was dit deel van de Peel Pruisisch.
Professor Keuning en de Keuningkaart
De in eigen vakgebied alom gewaardeerde Groningse sociaalgeograaf Hendrik Keuning (1904-1985) maakte in 1946 de kaart van ‘Historisch-Geografische landschappen van Nederland’. Deze is nog steeds een begrip, want vrijwel elke moderne Nederlandse publicatie over onze streken en landschappen verwijst ernaar. De ‘Keuningkaart’ bevat meer dan honderd streeknamen.
Net als voor onze eerste Historische Atlas NL hebben wij de depots van het Nationaal Archief, de Regionale Historische Centra en andere erfgoedinstellingen uitgekamd op zoek oude kaarten en documenten over de landstreken in de Nederlanden. Onze vondsten sloten vaak prima aan op de Keuningkaart. Waar nodig hebben we aanpassingen gemaakt om tot de Keuningkaart 2020 te komen. Deze is de wegwijzer in onze Historische Streekatlas NL.